مسجد تاریخانهتاری خانه، مسجدی متعلق به نیمه قرن دوم واقع در جنوب شرقی دامغان است. ۱ - معنی لغویدرباره نام آن معمولاً گفته می‌شود که «تاری» واژه‌ای ترکی به معنای « خدا » و تاری خانه به معنای خانه خدا یا مسجد است، [۱]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۱، ص ۶۳، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
[۲]
حسین زمرشیدی، مسجد در معماری ایران، ج۱، ص۲۴، تهران ۱۳۷۴ش.
[۳]
ناصر افشارفر، «مسجد تاریخانه دامغان»، مسجد، سال ۶، ش ۳۳، ص ۸۶، (مرداد و شهریور ۱۳۷۶).
لیکن کاربرد تاری به معنای «تاریک» در متون کهن فارسی [۴]
محمد بن احمد دقیقی، دیوان، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدجواد شریعت، تهران ۱۳۶۸ش.
[۵]
ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، ج۲، ص۱۳۰، ج ۲، چاپ برتلس و دیگران، مسکو ۱۹۶۳.
[۶]
احمد بن قوص منوچهری، دیوان، ج۱، ص۱۳، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش.
[۷]
ناصر خسرو، دیوان، ص ۷۵، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران (۱۳۶۵ش).
[۸]
ناصر خسرو، دیوان، ص ۴۸۸، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران (۱۳۶۵ش).
و در محاوره مردم سمنان و دامغان، [۹]
منوچهر ستوده، فرهنگ سمنانی، ذیل «تاری»، سرخه‌ای، لاسگردی، سنگسری، شهمیرزادی، ج ۱، تهران ۱۳۴۲ش.
و نیز ضبط «تاریکخانه» در نوشته‌های بسیاری از محققان، [۱۰]
آرتور اپهام پوپ، معماری ایران، ج۱، ص۷۸، ترجمه غلامحسین صدری افشار، ارومیه ۱۳۶۶ش.
[۱۱]
آرتور اپهام پوپ، معماری ایران، ج۱، ص۸۰، ترجمه غلامحسین صدری افشار، ارومیه ۱۳۶۶ش.
داوری قطعی در باره اصل واژه را دشوار کرده است.این مسجد را به سبب ستونهای متعدد آن ــ چنان‌که در ایران معمول بوده ــ «چهل ستون» هم گفته‌اند. [۱۲]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۳، ص۲۷۱، چاپ سنگی تهران، ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
[۱۳]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۱، ص ۶۳، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
۲ - تاریخچهنخستین بار مقدسی [۱۴]
مقدسی، البداء و التاریخ، ص ۳۵۶.
در سده چهارم، ضمن وصف دامغان، از «جامع پاکیزه و نیکوی» آن یاد کرده است.با توجه به تاریخ بنای مسجد جامع کنونی دامغان ــ که با مشخصاتِ سلجوقی، به احتمال بسیار متعلق به نیمه دوم قرن پنجم هجری است [۱۵]
کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران، ج۱، ص۱۵۸، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۱۶]
ناصر افشارفر، «مسجد جامع دامغان»، مسجد، سال ۷، ش ۳۹، ص ۸۳، (مرداد و شهریور ۱۳۷۷).
ــ و نیز زمان دیدار مقدسی از دامغان در ۳۷۵، می‌توان گفت که منظور مقدسی از جامع پاکیزه شهر، همان تاری خانه بوده است.احتمالاً این مسجد تا زمان دیدار مقدسی و قبل از بنای جامع جدید، به تاری خانه مشهور نبوده و مانند بسیاری از مساجد دیگر تنها عنوان «جامع» بر آن اطلاق می‌شده است. ظاهراً پس از مسجد فَهْرَج، تاری خانه قدیمترین مسجد برجای مانده در ایران است. هرچند کتیبه‌ای که تاریخ بنای آن را نشان دهد، وجود ندارد، از روی سبک بنا می‌توان تاریخ تقریبی آن را حدس زد؛ بیشتر باستان‌شناسان و محققان، این بنا را از بناهای قرن دوم می‌دانند، برخی نیز احتمال داده‌اند که تاری خانه بر بقایای آتشکده یا معبدی متعلق به دوره قبل از اسلام ساخته شده باشد، [۱۷]
احمد موسوی، «تاریخ شهر دامغان»، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، در بناها و شهر دامغان، تهران: نشر فضا، ۱۳۶۸ش.
اما از آن‌جا که منبر تاری خانه از ابتدا در طرح مسجد وجود داشته، قدیمترین زمان ممکن، اواخر دوره اموی (۴۰ـ۱۳۲) است، زیرا در این دوره منبر جزو ملزومات مسجد شد و در معماری مساجد رواج یافت. [۱۸]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۲، ص ۱۰۷، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
از طرف دیگر، طاقهای تاری خانه در عین شباهت بسیار به طاقهای تخم مرغی دوره ساسانی، اندک تمایلی به طاقهای جناغی و منکسر پیدا کرده است و آغاز تبدیل طاقهای ساسانی به طاقهای منکسر در قرن دوم در بین النهرین بوده است. [۱۹]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۲، ص ۱۰۹، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
بنابراین، اگر تحول معماری را در ایران و بین النهرین هم زمان بدانیم، می‌توان تصور کرد که تاری خانه میان قدیمترین زمان ممکن یعنی اواخر دوره اموی و خلافت هارون (۱۷۰ـ۱۹۳) ساخته شده است.شباهت بسیار طاقهای تاری خانه به طاقهای قصر اُخَیضِر (ساخته شده در اواسط قرن دوم) به تأیید این تاریخ کمک می‌کند. [۲۰]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۲، ص ۱۰۹، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
۳ - مشخصات ساختمانتاری خانه مطابق با طرح عربی، دارای حیاط تقریباً مربع (۷۲ر۲۶۷۲ر۲۵ متر) و بدون حوض است. در سمت جنوب ( قبله ) آن، تالاری ستوندار (شبستان) با سه ردیف ستون به موازات دیوار قبله و در سه سمت دیگر آن یک ردیف رواق ساخته شده است. تالار ستوندار، دارای هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی است. ناو میانی که محراب و منبر در آن قرار دارد، عریضتر از ناوهای طرفین است و به همین نسبت دهانه طاقی که در مرکز رواق سمت قبله قرار دارد، از دهانه‌های دیگر عریضتر و بلندتر است. این نحوه ساختمان را می‌توان مقدمه احداث ایوان بزرگ در وسط هر یک از جبهه‌های صحنهای مساجد در سبک معروف به عباسی (ایرانی) دانست. [۲۱]
حسین زمرشیدی، مسجد در معماری ایران، ج۱، ص۲۴ـ ۲۵، تهران ۱۳۷۴ش.
[۲۲]
محمدتقی مصطفوی، نگاهی به هنر معماری ایران، ج۱، ص۶۲، تهران ۱۳۴۶ش.
[۲۳]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۱، ص ۶۱، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
۴ - ستونتاری خانه در اصل ۳۴ ستون (هجده ستون در شبستان و شانزده ستون در رواقها) داشته، اما به نوشته اعتمادالسلطنه [۲۴]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۳، ص۲۷۱، چاپ سنگی تهران، ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
ــ که در دوره ناصرالدین شاه آن‌جا را دیده بوده ــ از این بنا، ۲۴ ستون باقی بوده است.پس از او، هوتم شیندلر [۲۵]
ا هوتم شیندلر، سفرنامه خراسان، ج۱، ص۱۵۹، در سه سفرنامه هرات، مرو، مشهد، چاپ قدرت اللّه روشنی، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۷ش.
تعداد ستونها را ۲۲ ضبط کرده است.اکنون ۲۶ ستون شبستان و شماری از ستونهای رواقها برجای مانده است. قطر این ستونها حدود ۶ر۱ متر، محیط آنها ۹۰ر۴ تا ۹۷ر۴ متر، ارتفاع هر یک از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن متکی است، ۸۴ر۲ متر و تا پشت بام ۶ متر است. آجرهای مربعِ به کار رفته در ستونها به پیروی از آجرچینی دوره اشکانی و ساسانی متناوباً به صورت افقی و عمودی چیده شده‌اند. [۲۶]
اقبال یغمائی، «آثار تاریخی دامغان»، مهر، ص ۴۹۹ـ۵۰۰، سال ۶، ش ۶ و ۷ (آبان و آذر ۱۳۱۷).
[۲۷]
ناصر افشارفر، «مسجد تاریخانه دامغان»، مسجد، سال ۶، ش ۳۳، ص ۸۹، (مرداد و شهریور ۱۳۷۶).
۵ - رواقرواقهای این مسجد فاقد سقف بوده است. به گزارش گدار [۲۸]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۲، ص ۱۰۵ـ۱۰۶، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
کسی که مأمور تعمیر آن شده بوده، به جای آن‌که طاقهای ضربی معمول در معماری ساسانی را بسازد، از بالای ستونی به ستون دیگر و موازی با دیوار قبله، دستکهایی کار گذاشته و روی آن طاقهای نازک و سبُک و گلابی شکل ساخته بوده که هیچ تناسبی با ستونهای محکم و قطور تاری خانه نداشته است.این طاقها اکنون از بین رفته‌اند. ۶ - محرابمحراب مسجد دارای قوسی مازه‌دار و عمیق و پلان مستطیل شکل است، ارتفاع آن ۳۳۵ و عرض آن ۱۴۲ سانتیمتر است و ۵۰ سانتیمتر از کف مسجد پایینتر و کاهگل اندود است که احتمالاً در اصل مانند ستونها دارای گچ‌بری بوده است. محراب مذکور به علت استقرار منبر در سمت راست آن، در وسط دیوار قبله قرار نگرفته است. [۲۹]
علی سجادی، سیر تحول محراب در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول، ج۱، ص۶۹، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش.
گدار [۳۰]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۱، ص ۶۴، پانویس ۲، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
احتمال داده است که محراب قدیم بکلی از بین رفته و در دوره تیموریان به جای آن طاقنمای مورّبی ساخته‌اند تا جهت قبله را که در ابتدا درست معیّن نکرده بودند، اصلاح کنند.۷ - استفاده از چوبدر ساختمان تاری خانه بجز آجر در ساختن ستونها و طاقهای ضربی و گِل و خشت در سقفهای گهواره‌ای و برای پرکردن فضاهای خالی، از چوب هم به مقدار کم، استفاده شده است؛ جهت استواری و اتصال محکم قوسها به ستون و دیوار از قطعات چوب استفاده شده است. در محور هر طاقی یک سوراخ تقریباً ۳۰۳۰ سانتیمتری که جای سرتیر است، معلوم می‌کند که تیر حمالِ بسیار قطوری هر جرز را به دیوار متصل می‌کرده است، ولی این شیوه فقط در رواقهای حیاط مشاهده می‌شود. [۳۱]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۲، ص ۱۰۶، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
تاری خانه از طرف شمال غربی سه در و از طرف شمال شرقی پنج در داشته که به رواقهایی باز می‌شده که اینک از میان رفته‌اند. [۳۲]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۲، ص۱۰۴، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
هیچ پله‌ای در میان کف رواقها و کف صحن وجود ندارد. به نظر می‌آید که تمام سطح بنا همیشه یکدست بوده و کف قسمتهای مسقّف هم مانند قسمتهای دیگر فقط خاک بوده و مفروش به سنگ و آجر و...نبوده است. [۳۳]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۲، ص ۱۰۶، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
۸ - منارهدر ضلع غربی و متصل به بنا، مناره خشتی تاری خانه به ارتفاع ۵ر۶ متر قرار داشته که در زلزله ۲۴۱ یا ۲۴۲ قومس [۳۴]
طبری، تاریخ (لیدن)، ج۱، ص۱۴۳۳ـ۱۴۳۴.
[۳۵]
حمزة بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاة و السلام، ج۱، ص۱۴۵، بیروت: دار مکتبة الحیاة، (بی تا).
ویران شده و حدود ۱۸۰ سال بعد، مناره جدید مدوّر آجرکاری در نزدیکی جای مناره قبلی ساخته شده است.این مناره در حدود ۴۲۰ به دستور ابوحرب بختیار، حاکم دامغان، بنا شده است. از بخش باقی‌مانده کتیبه کوفی این مناره ــ این کتیبه تا پیش از گزارش اعتمادالسلطنه [۳۶]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۳، ص۲۷۲، چاپ سنگی تهران، ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
نامعلوم بود ــ و مقایسه آن با کتیبه کوفی برج مقبره‌ای پیرعلمدار، می‌توان تاریخ احداث مناره را استنتاج کرد. [۳۷]
بناهای آرامگاهی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، ج۱، ص۳۷۷، ۱۳۷۶ش.
[۳۸]
ناصر افشارفر، «مسجد تاریخانه دامغان»، مسجد، سال ۶، ش ۳۳، ص ۹۱، (مرداد و شهریور ۱۳۷۶).
به گفته ویلسون؛ [۳۹]
کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران، ج۱، ص۱۵۸، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۶ ش.
این مناره که بین سالهای ۴۱۷ تا ۴۲۰ ساخته شده و اولین مناره مدوّر ایران است؛ ۲۶ متر ارتفاع و ۸۶ پله دارد و بدون پایه، از سطح زمین ساخته شده است.محیط آن در سطح زمین ۱۳ و در بالاترین نقطه ۶ متر است. تمام مناره آجرکاری است. کتیبه کوفی در ارتفاع ۵ر۱۰ متری قرار دارد. [۴۰]
اقبال یغمائی، «آثار تاریخی دامغان»، مهر، ص ۵۰۰، سال ۶، ش ۶ و ۷ (آبان و آذر ۱۳۱۷).
[۴۱]
ناصر افشارفر، «مسجد تاریخانه دامغان»، مسجد، سال ۶، ش ۳۳، ص ۹۲، (مرداد و شهریور ۱۳۷۶).
شکل مخروطی مناره و نحوه آجرکاری و تزیینات آن به سبک سلجوقی باعث شده که از این مناره بیشتر با عنوان مناره سلجوقی یاد شود. [۴۲]
برنارد اوکین، «مساجد ایران و آسیای مرکزی»، ج۱، ص۱۳۳، ترجمه عبداللّه برادران، فصلنامه هنر، ش ۳۳ (تابستان و پاییز ۱۳۷۶).
[۴۳]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۱، ص ۶۴، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
۹ - شیوه معماریهمه عوامل و عناصر معماری تاری خانه جز طرح عربی آن، ادامه سنّت معماری ساسانی است. شیوه طاق زنی، استفاده از پوششهای گهواره‌ای، قوسهای تخم مرغیِ کمی به تیزی متمایل شده، ستونهای قطور و سرستون نازک به عنوان پایه قوسها، مصالح اصلی (آجر، خشت ، چوب)، ابعاد آجرهای به کار رفته در ستون و نحوه چیدن دایره‌وار آنها، چِفْدهای مازه‌ای (طاقهای منحنی)، نبودن پی، زینت اصلی بنا (گچ‌بری)، ایوان به عنوان عنصر مرکزی در نمای بنا و غیره دقیقاً مطابق با سبک و سنّت معماری ساسانی است. [۴۴]
آرتور اپهام پوپ، معماری ایران، ج۱، ص۸۰، ترجمه غلامحسین صدری افشار، ارومیه ۱۳۶۶ش.
[۴۵]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۲، ص ۱۰۲ـ۱۰۴، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
[۴۶]
اکبر تجویدی، «سهم معماری ایرانی در پیدایش معماری اسلامی در قرون اولیه هجری»، ج۱، ص۳۲، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۴۷ (شهریور ۱۳۴۵).
[۴۷]
عباس زمانی، تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی، ج۱، ص۸۳ ـ ۸۵، تهران ۱۳۵۵ش.
[۴۸]
محمدکریم پیرنیا، «چفدها و طاقها»، ج۱، ص۹، اثر، ش ۲۴ (پاییز ۱۳۷۳).
[۴۹]
محمدکریم پیرنیا، «چفدها و طاقها»، ج۱، ص۱۱، اثر، ش ۲۴ (پاییز ۱۳۷۳).
نتایج حفریات هیئت باستان‌شناسی امریکایی به سرپرستی اریش اشمیت در تپه حصار دامغان در ۱۳۱۰ش/ ۱۹۳۱ و مقایسه سبک معماری آثار ساسانی مکشوف در آن‌جا با سبک معماری مسجد تاری خانه، این شباهت و اثرپذیری را تأیید می‌کند.این هیئت در حفاری و خاکبرداری قسمتی از مسجد، چند تکه خرده سفال که دقیقاً نمی‌توان تاریخ آنها را تعیین کرد و آثار و بقایایی از دوره اسلامی به دست آورد. [۵۰]
ناصر افشارفر، «مسجد تاریخانه دامغان»، مسجد، سال ۶، ش ۳۳، ص ۸۸، (مرداد و شهریور ۱۳۷۶).
این شباهت آشکار، ایستویک را که در دوره نادرشاه (۱۱۴۸ـ۱۱۶۰) تاری خانه را دیده، به خطا انداخته است؛ وی خرابه‌های آن را ویرانه یکی از قصرهای هکاتومپیلوس (هِکْتوم پیل یونانی = شهر صد دروازه، پایتخت اشکانیان) پنداشته است. [۵۱]
آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۱، ص ۶۱، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲).
۱۰ - زمان مرمتامروزه طاقهای رواقها از میان رفته و فقط پایه یکی از آنها باقی‌مانده است. در تعمیرات جدید، منبر آن را برداشته‌اند. حدود صد سال پیش آیت اللّه میرزاآقا عالمی در مرمت مسجد کوشید و از ۱۳۵۸ش به همت ابوالقاسم عالمی و ابوالقاسم بنائیان و سیدعلی اکبر خاتمی صحن جدید مسجد که در شمال تاری خانه قرار دارد، ساخته و در ۱۳۶۴ـ ۱۳۶۵ ش افتتاح شد. [۵۲]
ناصر افشارفر، «مسجد تاریخانه دامغان»، مسجد، سال ۶، ش ۳۳، ص ۸۸ ـ۹۰، (مرداد و شهریور ۱۳۷۶).
۱۱ - زمان ثبتاداره کل باستان‌شناسی این مسجد را در ۱۵ دی ۱۳۱۰ ذیل شماره ۸۰ به ثبت رساند. [۵۳]
پروین برزین، «مسجد تاریخانه دامغان: مسجدی از قرن دوم هجری»، ج۱، ص۴۰، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۳۷ (آبان ۱۳۴۴).
۱۲ - فهرست منابع(۱) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، چاپ سنگی تهران، ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش. (۲) ناصر افشارفر، «مسجد تاریخانه دامغان»، مسجد، سال ۶، ش ۳۳ (مرداد و شهریور ۱۳۷۶). (۳) ناصر افشارفر، «مسجد جامع دامغان»، مسجد، سال ۷، ش ۳۹ (مرداد و شهریور ۱۳۷۷). (۴) برنارد اوکین، «مساجد ایران و آسیای مرکزی»، ترجمه عبداللّه برادران، فصلنامه هنر، ش ۳۳ (تابستان و پاییز ۱۳۷۶). (۵) پروین برزین، «مسجد تاریخانه دامغان: مسجدی از قرن دوم هجری»، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۳۷ (آبان ۱۳۴۴). (۶) بناهای آرامگاهی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش. (۷) آرتور اپهام پوپ، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، ارومیه ۱۳۶۶ش. (۸) محمدکریم پیرنیا، «چفدها و طاقها»، اثر، ش ۲۴ (پاییز ۱۳۷۳). (۹) اکبر تجویدی، «سهم معماری ایرانی در پیدایش معماری اسلامی در قرون اولیه هجری»، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۴۷ (شهریور ۱۳۴۵). (۱۰) حمزة بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاة و السلام، بیروت: دار مکتبة الحیاة، (بی تا). (۱۱) محمد بن احمد دقیقی، دیوان، چاپ محمدجواد شریعت، تهران ۱۳۶۸ش. (۱۲) عباس زمانی، تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی، تهران ۱۳۵۵ش. (۱۳) حسین زمرشیدی، مسجد در معماری ایران، تهران ۱۳۷۴ش. (۱۴) منوچهر ستوده، فرهنگ سمنانی، سرخه‌ای، لاسگردی، سنگسری، شهمیرزادی، ج ۱، تهران ۱۳۴۲ش. (۱۵) علی سجادی، سیر تحول محراب در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ش. (۱۶) طبری، تاریخ (لیدن). (۱۷) ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، ج ۲، چاپ برتلس و دیگران، مسکو ۱۹۶۳. (۱۸) آندره گدار، «تاریخانه دامغان»، مهر، سال ۱، ش ۱ (خرداد ۱۳۱۲)، ش ۲ (تیر ۱۳۱۲). (۱۹) محمدتقی مصطفوی، نگاهی به هنر معماری ایران، تهران ۱۳۴۶ش. (۲۰) مقدسی، البداء و التاریخ. (۲۱) احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش. (۲۲) احمد موسوی، «تاریخ شهر دامغان»، در بناها و شهر دامغان، تهران: نشر فضا، ۱۳۶۸ش. (۲۳) ناصر خسرو، دیوان، چاپ مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران (۱۳۶۵ش). (۲۴) کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۶ ش. (۲۵) ا هوتم شیندلر، سفرنامه خراسان، در سه سفرنامه هرات، مرو، مشهد، چاپ قدرت اللّه روشنی، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۷ش. (۲۶) اقبال یغمائی، «آثار تاریخی دامغان»، مهر، سال ۶، ش ۶ و ۷ (آبان و آذر ۱۳۱۷). ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد تاریخانه»، شماره۳۰۷۴. رده‌های این صفحه : آثار تاریخی قرن دوم | آثار تاریخی و باستانی | استان سمنان | تاریخ ایران | جغرافیای اسلامی | دامغان | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|